Triết lý Vô Thường trong đời sống hiện tại ở Việt Nam – Phần V Câu hỏi được đặt ra làm tiền đề cho bài viết là, nếu ứng dụng triết lý vô thường vào giáo dục đạo đức, sinh thái học, hoặc đời sống hiện đại ở Việt Nam... có thích hợp với hiện trạng xã hội Việt Nam xã hội chủ nghĩa không? Đây là một câu hỏi rất sắc bén và quan trọng, bởi vì nó đòi hỏi phải soi chiếu một triết lý văn hóa và tâm linh truyền thống (vô thường) vào một xã hội hiện đại hóa dưới hệ tư tưởng xã hội chủ nghĩa với nhiều mâu thuẫn nội tại và ngoại tại. Muốn trả lời rốt ráo câu hỏi: “triết lý vô thường có thể ứng dụng được vào giáo dục đạo đức, sinh thái học và đời sống hiện đại ở Việt Nam xã hội chủ nghĩa không”, thiết nghĩ chúng ta cần tách bạch và thêm một “vế phụ” vào câu hỏi. Đó là “trong điều kiện xã hội đó chấp nhận một quá trình “tự tỉnh” và “tự chuyển hóa” về văn hóa và chính sách”. 1- Triết lý vô thường là một lối vào cho sự tỉnh thức. Nếu được hiểu và xử dụng đúng, có thể trở thành một phương tiện giáo dục sâu sắc và không đối đầu, vì nó không lên án mà chỉ ra quy luật tự nhiên, khơi dậy nơi con người sự tỉnh thức từ bên trong, chứ không ép buộc từ bên ngoài. Vô thường mang tính triết lý sống mềm dẻo, từ bi, rất phù hợp với nền văn hóa Việt đã quen với cách "luồn lách" và "ẩn nhẫn" trong hoàn cảnh chính trị phức tạp của đặc quyền đặc lợi của xã hội chủ nghĩa. Do đó, dù sống trong một xã hội còn đầy áp lực tư tưởng, vô thường vẫn có thể đi vào giáo dục và đời sống như một hình thức "đạo lý nhân sinh" hơn là một hệ tư tưởng đối kháng. Và có lẽ, cũng chính vì tính vô thường vô hình chung đã thấm vào lòng dân tộc, vì thế cho nên .. sẽ rất khó, sẽ rất khó để xóa đi sự “trói buộc” của xã hội chủ nghĩa hiện tại ở Việt Nam. Và sự chuyển hóa của Đất và Nước có thể xảy ra, nhưng rất chậm! 2- Triết lý vô thường ứng dụng vào giáo dục đạo đức Xã hội Việt Nam hiện nay đang khủng hoảng giá trị đạo đức, nhất là ở giới trẻ sống thực dụng, vô cảm, đua chen vật chất. Triết lý vô thường giúp giáo dục lòng vị tha, buông bỏ, tỉnh thức trước danh lợi, mà không cần những giáo điều khô cứng. Việt Nam có thể đưa triết lý Vô thường vào chương trình giáo dục như là một cung cách sống văn minh hiện đại qua những kỹ năng sống có văn hóa, có đạo đức như một hình thức công dân giáo dục thời Việt Nam Cộng hòa. Dạy học sinh, sinh viên hiểu rằng: “Thành công không mãi mãi – Thất bại cũng không vĩnh viễn – Trong cuộc sống, nên học cách sống sâu sắc, nhân hậu và biết ơn.” Tuy nhiên, nhìn về giáo dục xhcn hiện nay đang còn nặng về khuôn mẫu ý thức hệ, ít không gian cho tư duy phản tỉnh. Quả thật rất khó để con người “hấp thụ và tiêu hóa” được triết lý Vô thường! 3- Vô thường trong tình trạng môi trường sống hiện tại ở Việt Nam Cũng cần nên biết, Vô thường nhấn mạnh rằng thiên nhiên luôn biến đổi, nếu con người can thiệp quá mức, sẽ gây mất cân bằng, khổ đau cho thiên nhiên. Phải hiểu rằng, đây chính là nền tảng của sinh thái học sâu (deep ecology) của thiên nhiên, con người không là trung tâm, mà chỉ là một phần của vòng sinh – diệt của trời đất. Hiện tại. thực trạng môi trường Việt Nam rất tệ hại. Việt Nam đang bị suy thoái môi trường nghiêm trọng qua ô nhiễm không khí, rác thải nhựa, mất rừng, ngập lụt đô thị… Chính sách phát triển của nhà cầm quyền nhiều khi coi thiên nhiên là tài nguyên để khai thác, chứ không phải là một hệ sinh thái hài hòa. Chính vì vậy, mà chúng ta có thể xem đất nước đang trải qua những cơn “bất thường”, rất khó cho triết lý Vô thường chen chân vào! Chính vì vậy, cần phải khai triển triết lý Vô thường trong lòng dân tộc trong lúc nầy. Vì sao? Vì chúng ta không dễ thay đổi hệ thống kinh tế, chính trị, và cả chế độ. Vì vậy, nên cần thay đổi nhận thức trước. Đây là một cuộc chiến tâm linh, không tiếng súng giữa dân tộc và cường quyền. Dạy cho học sinh, sinh viên, công chúng hiểu rằng, nếu không tôn trọng vô thường thì giới hạn sinh thái học sâu (deep ecology) của chúng ta sẽ bị vô thường trừng phạt bằng thiên tai, dịch bệnh, khủng hoảng sinh học. (Sinh thái học sâu là một triết lý và phong trào xã hội thách thức quan điểm lấy con người làm trung tâm về môi trường. Nó nhấn mạnh giá trị nội tại của tất cả các sinh vật sống và sự kết nối của mọi sự sống, ủng hộ sự thay đổi trong nhận thức của con người và cấu trúc xã hội để ưu tiên phúc lợi sinh thái. Sinh thái học sâu không chỉ là một lý thuyết về môi trường; nó là lời kêu gọi một sự chuyển đổi căn bản trong cách con người liên hệ với nhau trong hành tinh nầy.) Nhiều người trẻ ở Việt Nam bị stress, trầm cảm, có nếp sống vô nghĩa vì bị kẹp giữa áp lực kinh tế, lối sống công nghiệp hóa, thiếu định hướng tinh thần. Thêm nữa, xã hội chủ nghĩa hiện nay không cung cấp được một hệ giá trị nhân văn đủ sâu nhằm bù đắp sự khủng hoảng trên, một khi chủ nghĩa Mác – Lênin đã đánh mất tính hấp dẫn tinh thần của người dân. Vì vậy, Vô thường sẽ là lời giải cho Việt Nam hiện tại. Vô thường không dạy người ta đầu hàng, mà dạy buông bỏ những gì không thật, sống với cái gì đang có, biết trân quý hiện tại. Vô thường có thể kết hợp với thiền, chánh niệm, tinh giản hóa lối sống (minimalism) vốn đang lan rộng trong giới trẻ Việt Nam qua các mạng xã hội. Vô thường sẽ là lời giải cho cuộc xung đột tiềm ẩn, chia cách dân tộc qua chủ thuyết xã hội chủ nghĩa Marxist-Leninist vốn đặt nặng “biến đổi xã hội”, “xây dựng chủ nghĩa cộng sản hoàn hảo” tức là theo đuổi một lý tưởng bất biến. Điều này mâu thuẫn với tinh thần vô thường, vốn coi mọi hệ thống, kể cả bộ máy nhà nước hay đảng phái, cũng chỉ là tạm bợ, phải thay đổi theo quy luật thời gian. Nếu chúng ta biết vận dụng vô thường triệt để, sẽ đi đến chỗ phê phán mô hình hiện tại, chấp nhận thay đổi, điều này có thể bị coi là đe dọa ổn định tư tưởng dưới cặp mắt của những đệ tử Mác Lê. 4- Kết luận Triết lý vô thường, nếu được ứng dụng một cách khéo léo, văn hóa hóa và phi chính trị hóa, hoàn toàn có thể trở thành một công cụ giáo dục đạo đức, sinh thái và tinh thần rất hữu hiệu trong xã hội Việt Nam hiện tại kể cả trong môi trường xã hội chủ nghĩa hiện tại. Triết lý vô thường, nếu đi vào học đường và cộng đồng với ngôn ngữ văn hóa – đạo đức – sinh thái – nghệ thuật, sẽ không làm đối đầu mà còn giúp hàn gắn xã hội, nâng cao phẩm chất sống, và phục hồi chiều sâu văn hóa Việt Nam. Vô thường có thể được “đóng gói lại” như một triết lý đạo đức – nhân sinh – thẩm mỹ, tránh khía cạnh chính trị, để tránh bị đàn áp do cường quyền vì không đối đầu. Vô thường cũng có thể dùng như một “liều thuốc mềm” để nuôi dưỡng sự tỉnh thức âm thầm trong lòng xã hội, chờ ngày trưởng thành và cùng đồng tâm chuyển hóa những con người khô cằn, cứng ngắt trong văn hóa xã hội chủ nghĩa’. Tuổi trẻ Việt Nam hiện tại cần Sống chậm – Sống sâu – Sống hiểu. Mai Thanh Truyết Đường về chân tâm Houston – Tháng 8-2025