Phong trào Tiết chế

Xu Hướng Giải độc Kỹ thuật số Thế Hệ Gen Z – Phần II

 

Một số bằng chứng và xu hướng cho thấy có “Tiết chế - Giải độc số” trong Gen Z

Theo một báo cáo mới (2025), trẻ em từ 12–15 tuổi có xu hướng chủ động giới hạn việc dùng điện thoại thông minh, mạng xã hội để bảo vệ sức khỏe tâm thần, tập trung, và giảm stress: tỉ lệ “tạm nghỉ số” - digital break trong nhóm này đã tăng khoảng 40% đang thực hiện nghỉ số, tăng 18% so với 2022 theo kết quả nghiên cứu của báo The Guardian.

Dữ liệu từ khảo sát về “nghiện mạng xã hội và giải độc kỹ thuật số” - “social-media addiction & digital detox” cho thấy nhóm người từ 18–29 tuổi (gần trùng với lứa trẻ, thanh niên, Gen Z tùy theo định nghĩa) có tỷ lệ thử giải độc kỹ thuật số nhiều hơn các nhóm lớn tuổi, khoảng 45% trong nhóm 18–29 tuổi từng bước lùi, so với ~17% ở người > 65 tuổi. 

Một nghiên cứu thực nghiệm năm 2025, trong đó các bạn trẻ áp dụng “detox mạng xã hội” (giảm sử dụng ≤ 30 phút/ngày trong 2 tuần) cho thấy sau khi giải độc, họ cải thiện rõ rệt trong các chỉ số như: - giảm “nghiện mạng xã hội”, - giấc ngủ được cải thiện, - mức độ stress giảm, - phẩm chất cuộc sống và các mối quan hệ hỗ trợ được nâng lên. 

Ở nhiều nơi, đặc biệt sau năm 2024–2025, khái niệm “thanh lọc kỹ thuật số” đã trở nên phổ biến hơn, không chỉ như trào lưu cá nhân mà còn như một chủ đề xã hội xuyên qua báo chí, các nghiên cứu về sức khỏe tâm thần, các hoạt động khuyến khích giảm dùng mạng, đặc biệt tại các thành phố lớn, nơi có áp lực về kỹ thuật số cao. 

Những dữ liệu trên cho thấy, ở một bộ phận không nhỏ và có xu hướng tăng lên, thành viên của Gen Z đang ý thức rằng, họ có thể đang quá “ngập” trong mạng, trong điện thoại thông minh. Tuy nhiên, họ tìm cách giảm, cân bằng, thậm chí quay lưng với một phần kỹ thuật số. Đó chính là không gian mà Appstinence (với tinh thần “giảm, rút lui, chọn lại”) có thể nảy sinh và thu hút được sự hưởng ứng.

Tại sao giải độc kỹ thuật số có thể giúp thế hệ Gen Z thoát cơn ghiền

Trong một nghiên cứu với sinh viên đại học, các “thiết kế thuyết phục” (persuasive design) trong smartphone, tức các yếu tố “câu kéo, giữ chân” như thông báo, giao tiếp dễ gây nghiện được xác định là có liên quan đáng kể đến “hành vi dùng problem-smartphone”: có khoảng 25% tự báo có nhiều “hành vi dùng có vấn đề” do smartphone/app gây ra.

Do Gen Z được sinh ra và lớn lên cùng internet, smartphone, tức là “thế hệ kỹ thuật số - digital natives”, cho nên chính bản thân họ đã quen với môi trường số qua việc học tập, giao tiếp, giải trí… nhiều khi gắn chặt với mạng. 

Nhiều nghiên cứu chỉ ra rằng việc dùng quá nhiều thiết bị mạng, đặc biệt dùng trước khi ngủ, hoặc liên tục kéo suốt ngày …liên quan đến stress, thiếu ngủ, giảm chất lượng giấc ngủ, giảm tập trung, ảnh hưởng quan hệ thực. 

Khi áp dụng “digital detox” tức giảm mạnh thời gian online/ứng dụng, nhiều người trẻ báo cáo có giấc ngủ tốt hơn, tinh thần thư thái hơn.

Giải độc kỹ thuật là một khái niệm rộng hơn, xuất hiện tại Mỹ, châu Âu, Nhật, bao gồm các biểu hiện dưới đây:

• Sử dụng điện thoại phổ thông - feature-phone thay vì dùng điện thại thông minh – smartphone;
• Tham gia tĩnh tâm (retreat) không công nghệ 3–7 ngày;
• Hạn chế hoặc xóa các ứng dụng trên mạng xã hội;
• Thực hành vệ sinh số - digital hygiene.

• Nhiều nghiên cứu chỉ ra rằng giải độc kỹ thuật số giúp chúng ta giảm lo âu, căng thẳng, cải thiện giấc ngủ, nâng cao sự tập trung và khả năng sáng tạo (Valkenburg et al., 2024; Twenge, 2023). Giảm lo âu, căng thẳng
• Cải thiện giấc ngủ
• Nâng cao khả năng tập trung, tư duy sâu
• Tăng cường kết nối xã hội thực tế
• Tái lập cân bằng đời sống tinh thần

Appstinence và digital detox là minh chứng cho việc Gen Z chủ động điều chỉnh mối quan hệ với công nghệ. Trên thế giới, phong trào này đã trở thành hiện tượng văn hóa; tại Việt Nam, tinh thần tương tự xuất hiện qua các hành vi cá nhân, phản ánh nhu cầu điều chỉnh tâm lý và xã hội trong thời đại số.

Sự thay đổi này không chống lại công nghệ, mà hướng đến cân bằng – tự chủ – nhân bản. Việt Nam có thể học hỏi tinh thần này để phát triển chiến lược giáo dục và chính sách xã hội nhằm bảo vệ thế hệ trẻ, nâng cao chất lượng sống, và thích nghi với thời đại số.

Biểu hiện tại Việt Nam

Ở Việt Nam, Appstinence chưa xuất hiện dưới tên gọi chính thức. Tuy nhiên, tinh thần tương tự đã thấy trong các hành vi cá nhân:

1. Hồng Nhung (26 tuổi, Hà Nội) từng “dính” smartphone, mạng xã hội tới 14–16 giờ mỗi ngày, dẫn đến mất ngủ, giảm tập trung. Cô quyết định “cai nghiện”: xóa app, khóa smartphone, chỉ dùng smartwatch để nhận thông báo; sau đó đăng ký một tuần “retreat” (rời xa công nghệ) lên núi để cố gắng “reset”. vnexpress.net+1   
2. Nam Anh (28 tuổi, YouTuber, Hà Nội), dù có lượng theo dõi lớn, anh quyết định giảm sử dụng mạng xã hội: tắt thông báo, không cài app Facebook trên điện thoại mà chỉ dùng máy tính, giảm mạnh số người theo dõi trên Instagram, thử thách 30 ngày “cai mạng xã hội”. vnexpress.net+1 - 2022.

Nhiều thanh niên áp dụng digital detox nhẹ nhàng, như tắt thông báo, giới hạn thời gian dùng mạng. Một số sử dụng feature-phone, tham gia hoạt động ngoài trời, thư giãn không công nghệ. Nhóm trí thức trẻ tại Hà Nội và Saigon coi việc sống chậm, giảm lệ thuộc số như một phong cách sống (ELLE Việt Nam, 2025).

Nhằm truy tìm nguyên của sự việc, các biểu hiện trên có thể là do áp lực học tập, công việc, mệt mỏi thông tin, khủng hoảng vì kỹ thuật số (burnout). Cũng có thể vì đại dịch COVID-19 tạo áp lực tâm lý kéo dài

Những yếu tố này thúc đẩy Gen Z Việt Nam chủ động tái lập cân bằng giữa đời sống số và đời sống thực.

Đề nghị cho Việt Nam

1. Giáo dục kỹ năng quản lý công nghệ trong trường học
2. Khuyến khích cha mẹ làm gương, tạo không gian sum họp trong gia đình thường xuyên hơn
3. Phát động phong trào “cuối tuần không xử dụng điện thoại thông minh.
4. Tạo cộng đồng hỗ trợ, kết hợp hoạt động sinh hoạt ngoại khóa, tổ chức tỉnh tâm cho thanh thiếu niên, hướng dẫn thiền, thể dục tập thể ngoài trời…
5. Đưa triết lý Appstinence vào văn hóa sống, nhấn mạnh khía cạnh nhân bản, cân bằng đời sống, phương cách tiết độ việc áp dụng kỹ thuật số trong sinh hoạt học đường hay nghề nghiệp.

Những giải pháp này có thể giảm lệ thuộc vào kỹ thuật số, bảo vệ sức khỏe tâm thần và phát triển năng lực cá nhân của Gen Z Việt Nam.

6-    Kết luận

Gen Z là thế hệ đầu tiên sống trọn trong không khí kỹ thuật số và cũng là thế hệ đầu tiên cố gắng học cách thở ngoài không khí số. Appstinence không chống công nghệ. Nó chỉ chống lại sự chiếm đoạt sự sống của con người bởi công nghệ. Phong trào này nói rằng, không phải chúng ta sợ công nghệ. Chúng ta sợ đánh mất chính mình.

Người trẻ ngày nay không muốn sống để tối đa hóa tương tác. Họ muốn sống để tối đa hóa ý nghĩa của cuộc sống. Công nghệ số đã đưa chúng ta đi rất nhanh. Nhưng tâm hồn con người vẫn đòi hỏi được đi chậm theo dòng thời gian. Appstinence cho thấy một nhu cầu âm thầm mà mạnh mẽ. Đó là sự trở về đời sống thực, trở về nhịp sống bình thương, nhịp đập của con tin nhân bản. Khi thế giới ồn ào hơn, người trẻ tìm về sự tĩnh lặng như một hành động kháng cự văn hóa. Appstinence không phải là trốn chạy. Đó là hành động tái lập chủ quyền cá nhân trong kỷ nguyên số.Thế hệ trẻ không rời bỏ công nghệ, họ chỉ từ chối và không chấp nhận bị nuốt chửng bởi nó.

Đây là cuộc cách mạng thầm lặng nhất của Gen Z, họ bắt đầu học cách nói ‘đủ rồi’ với thế giới kỹ thuật số.

Nhưng Appstinence - Detox số không phải là một phong trào đồng nhất nhưng có hạn chế và bị phân hóa. Không phải mọi người trẻ đều có xu hướng giải độc, vẫn có rất nhiều người Gen Z dùng mạng để học tập, làm việc, giải trí theo cách “bình thường” hay thậm chí “nặng”. Một nghiên cứu 2018–2019 cho thấy phần lớn Gen Z vẫn dùng mạng xã hội, smartphone hàng ngày; một tỷ lệ đông tiếp tục dùng mạnh tính năng chat, video, mạng xã hội chứ không detox. 

Những người áp dụng detox đôi khi gặp khó khăn. Giải độc ngắn hạn (ví dụ 2 tuần) có thể có lợi, nhưng không rõ liệu các lợi ích có bền vững lâu dài, hay người ta lại “quay lại” dùng kỹ thuật số nhiều hơn sau đó (“post-detox binge” theo nghiên cứu).

Đối với nhiều Gen Z, mạng xã hội hay smartphone không đơn giản là “giải trí, nhưng đó là cách học tập, làm việc, kết nối xã hội, do đó, việc quay lưng hoàn toàn hoặc mạnh mẽ không phải lúc nào cũng khả thi. Với các bạn sống ở đô thị, cần di động, học online, làm việc từ xa, việc giải độc kỹ thuật số hoàn toàn có thể gây bất lợi cho công việc và đới sống..

Vì vậy, detox hoặc Appstinence thường là một sự lựa chọn cá nhân, phụ thuộc hoàn cảnh, giá trị cá nhân, áp lực, hiểu biết. Không thể coi đây là biểu hiện cho toàn bộ Gen Z.

Trở về Việt Nam, Appstinence và digital detox là minh chứng cho việc Gen Z chủ động điều chỉnh mối quan hệ với công nghệ. Trên thế giới, phong trào này đã trở thành hiện tượng văn hóa. Tại Việt Nam, tinh thần tương tự xuất hiện qua các hành vi cá nhân, phản ánh nhu cầu điều chỉnh tâm lý và xã hội trong thời đại số.

Sự thay đổi này không chống lại công nghệ, mà hướng đến cân bằng – tự chủ – nhân bản. Việt Nam có thể học hỏi tinh thần này để phát triển chiến lược giáo dục và chính sách xã hội nhằm bảo vệ thế hệ trẻ, nâng cao chất lượng sống, và thích nghi với thời đại số.

Với tâm cảnh một người lớn tuổi hơn Gen Z, sống ở Việt Nam, có mối quan tâm sâu về xã hội, phát triển bền vững, Appstinence có thể là một ví dụ thú vị về cách thế hệ trẻ ngày nay phản ứng với “quá nhiều” công nghệ số. Phản ứng này có thể mở ra các bàn luận về:

• Sức khỏe tâm thần và xã hội trong bối cảnh đô thị hóa, hiện đại hóa, công nghệ, áp lực phát triển.
• Giá trị kết nối thật vào cộng đồng, vào thiên nhiên, thay vì mạng xã hội ảo. Điều này có thể tương đồng với những gì bạn quan tâm về môi trường, giáo dục, y tế, chính sách, tức là một cách nhìn có chiều sâu, lâu dài về xã hội mà bạn đang sống.

• Một xu hướng thay đổi văn hóa, nếu nhiều người, nhất là người trẻ, chọn “ít công nghệ số hơn”, có thể có ảnh hưởng tới cách xây dựng cộng đồng, giáo dục, phát triển văn hóa…sẽ thoải mái hơn, giảm căng thẳng, cảm giác kết nối “thực sự” tăng, điều mà một phần lớn các nhà nghiên cứu đánh giá có lợi cho sức khỏe về thể chất và tâm thần. 

Tóm lại, Giải độc kỹ thuật số không chỉ là câu chuyện của chiếc điện thoại thông minh. Đó là câu chuyện con người muốn làm chủ chính mình.

Thế giới bên ngoài càng ồn ào, thì nhu cầu trở về nội tâm càng lớn.

“Công nghệ đến rồi sẽ đi.

Các ứng dụng thịnh hành hôm nay rồi sẽ tàn phai.

Nhưng, trong tiềm thức, tâm hồn con người vẫn cần sự tĩnh lặng.

Sự tiết chế xử dụng kỹ thuật số chỉ là một lời nhắc chừng cho chúng ta cách phải sống, chứ không thể để bị sống dùm.

“Cuối cùng, Gen Z không quay lưng với thế giới.

Tóm lại, Giải độc kỹ thuật số không phải là một hành động kỹ thuật. Nó là hành động quay trở về với chính mình.

Người trẻ cảm thấy càng lên mạng nhiều, họ càng xa bản thân nhiều hơn.

Công nghệ số thay đổi từng ngày, từng tháng, từng năm.

Nhưng, nhu cầu tìm sự tĩnh lặng của con người là bất biến.

Mọi ứng dụng của kỹ thuật số rồi sẽ bị thay thế, nhưng con người không thể thay thế tâm hồn của chính họ.

Cuối cùng, Gen Z không quay lưng với thế giới. Họ chỉ quay lưng với sự ồn ào làm họ đánh mất nhân tính.

Appstinence là lời nhắc nhở: “Muốn sống cho ra sống, chúng ta phải học cách im lặng trước tiếng ồn của thời đại.”

Nếu thế hệ trẻ biết dừng lại, thở chậm, nhìn sâu, thì tương lai của xã hội không phải là công nghệ hóa cực đoan, mà là sự hòa hợp giữa trí tuệ nhân tạo và trí tuệ nội tâm.”

Mai Thanh Truyết

Houston, Tháng 12 - 2025