Nhận định về rác thải ở Việt Nam Lời người viết: Nói về phế thải sinh hoạt ở Việt Nam, người viết thực sau 1975 có duyên với vần đề nầy. Số là vào cuối năm 1973, sau khi vồ nước được 6 tháng, người viết có dịp gặp và hợp tác với dân biển Nhữ Văn Úy. Xin trích đoạn là thư DB NVU viết từ Strasbourg năm 2010 dưới đây:” TÔI PHẢI PHẢN CÔNG! của tác giả NHỮ - VĂN – ÚY. Mặc dù có thể nói tôi là người biết khá nhiều về nhà khoa học gia MAI THANH TRUYẾT, cả về khả năng và tinh thần yêu nước cuả ông; gần 40 năm trước, nếu chiến sự ở Việt Nam không càng ngày càng leo thang dữ dội thì giữa chúng tôi (MTT-NVU) đã có một sự kết hợp để vưà trực tiếp giải quyết vấn nạn rác trong tương lai cho Sài Gòn, vừa góp phần phát triển kinh tế đất nước. Một nhà máy chế tạo phân bón hữu cơ (mà nguyên liệu chính là rác gia dụng chế biến) đã được chuẩn bị xong trên một diện tích tổng thể là 31 mẫu tây (ha) ở ngay khu tứ giác về bên tay phải từ hướng Bà Qụẹo đi lên Hốc Môn, một cạnh cuả chiều dài là con kinh THAM LƯƠNG và cạnh kia song hành là con đường băng từ Tham Lương sang CHỢ CẦU. Diện tích khai thác ban đầu là 7 ha, đã ban mặt bằng và xây xong phần nhà máy cơ bản. Nhà máy này, nguyên liệu cuả "đầu vào" là giải quyết rác thu gom 1/3 phiá Tây và Tây Bắc Sài gòn (gồm cả quận Tân Bình). Thị trường tiêu thụ sản phẩm cuả "đầu ra" là các nhà nông canh tác rau tươi, ngũ cốc, cây trái ở Tân Bình - Lái Thiêu -Hốc Môn - Hậu Nghiã; kéo dài lên tới Tây Ninh. Trong tương lai, để hoàn tất kế hoạch, sẽ thành lập 2 nhà máy tương tự: một cho miền Đông Sài Gòn, một cho miền Tây. Nhìn tổng thể chương trình, hoạt động được cắt "chia 3 chân vạc" giảm thiểu sự "chi" rất nhiều; nhất là sự thu gom rác, các xe chuyên chở không phải "biểu diễn" một màn trình diễn rác di từ Đông sang Tây, từ Bắc chí Nam Sài gòn khắp Sài gòn. Cũng thế, thành phẩm ở vùng nào phân phối thẳng cho nhu cầu vùng đó; giá thành vì thế cũng giảm đi khá nhiều.” Địa điểm trên tức là “tiên thân” của bãi rác Đông Thanh, Hốc Môn sau 1975 *** Qua rất nhiều bài viết, trên mạng, hay qua các cuộc phỏng vấn trong quá khứ, chúng tôi có nêu lên tình trạng hiện tại của rác sinh hoạt gia cư ở Việt Nam. Tình trạng nầy nói lên tính cách cấp bách trong việc giải quyết vấn nạn trên. Việt Nam, qua các nguồn vốn đầu tư ODA, các nguồn viện trợ ngoại quốc cùng sự đóng góp của dân chúng và chính quyền hiện tại, việc xây dựng những bãi rác cùng hệ thống xử lý nước rỉ vẫn là một đề tài nổi cộm từ lâu. Qua một số vấn nạn về quản lý và tính chuyên biệt của từng dự án, việc xây dựng đã gặp nhiều trở ngại và phần đông các dự án trở thành những dự án nửa vời, hay dự án treo, hay kết quả không được như ý. Hình bên: 2.000 “nhân công” đang thu lượm “hàng phế thải” ở một bãi rác nằm ở ngoại ô Hà Nội Bài viết nầy nêu lên một thí dụ điển hình về một dự án đầu tư từ một người Mỹ gốc Việt được xem như là một giải pháp tối ưu trong điều kiện Việt Nam để giảm thiểu nguồn rác phát thải và hạn chế xây dựng thêm các bãi rác mới trong phát triển và đô thị hóa. Có thể nói môi trường và tình trạng ô nhiễm ở VN cho đến nay là “hết thuốc chữa” vì ngoài những tệ trạng kể trên còn có: • Trên 400 khu chế xuất, khu công nghiệp rải rác từ Bắc chí Nam phát thải ra môi trường phế thải rắn, lỏng và khí mà không qua thanh lọc hay tái chế; • Hàng trăm ngàn cơ sở sản xuất hóa chất và nguyên vật liệu liên quan đến hóa chất đều không có hệ thống thanh lọc và “cư trú” trong những khu dân cư sống và sinh hoạt; • Tình trạng rác thải sinh hoạt của 100 triệu dân hàng ngày được tính trung bình là 500gram/người/ngày. Tổng cộng có 50.000 tấn rác/ngày vẫn còn nằm trên những bãi rác lộ thiên và không có hệ thống thanh lọc nước rỉ (nước thành hình từ sự phân hủy rác). Đó là chưa kể đến phế thải y tế từ các bịnh viện và các khu y tế công cũng như tư. Và đây cũng là nguyên nhân chính làm tạo ra những dòng sông chết từ Bắc chí Nam. Tất cả những sự kiện nêu trên có thể nói lên viễn ảnh môi trường ô nhiễm của Việt Nam dưới sự cai trị của CSBV thế nào? Việt Nam cho đến nay, vẫn chưa thực hiện hoàn chỉnh được công tác xây dựng một nhà máy xử lý nước rỉ của bãi rác; việc nầy không đòi hỏi một công nghệ cao cấp, nhưng Việt Nam vẫn liên tục thất bại trong xây dựng. Điều nầy nói lên cung cách quản lý cứng chắc của chế độ, cũng như cung cách đấu thầu không theo đúng quy định hiện nay không thể nào đáp ứng được nhu cầu phát triển ứng hợp với chiều hướng toàn cầu hoá trên thế giới. Điều nầy cũng nói lên tính cách toàn trị của một thiểu số cầm quyền, do đó không thuyết phục hay thu hút được sự tham gia của những nhà làm khoa học chân chính trong việc đóng góp vào công cuộc phát triển quốc gia ở Việt Nam. Có thể nói, hầu hết các bãi rác lớn trên 64 Tĩnh thành đều bị vấn nạn nầy và biết bao nhiêu lần người dân “phải” nỗi giận, như nhiều cuộc biểu tình phản đối các nhà máy rác gây ô nhiễm môi trường ảnh hưởng đến cuộc sống người dân quanh vùng xảy ra tại nhiều nơi trên cả nước. Từ những ngày đầu năm 2019 và mãi cho đến nay, rãi rác khắp nơi, hàng trăm người dân các xã Nam Sơn, Bắc Sơn và Hồng Kỳ dựng lán tại hai con đường dẫn vào Trung tâm xử lý chất thải rắn Nam Sơn ở Sóc Sơn, Hà Nội, chặn đường không cho xe chở rác vào bãi do bãi rác này gây ô nhiễm nặng nề đến cuộc sống của họ. (Bãi rác của Cty Đa Phước đóng cửa kể từ ngày Thành ủy Lê Thanh Hải “bị” triệu về Hà Nội, và David Dương cũng phải chạy về Mỹ năm 20 21). Dự án của công ty liên hợp Đa Phước do Công ty Viêt Nam Waste Solutions do David Dương, một doanh nhân trong địa hạt phế thải gia cư ở San Jose, CA. Vào tháng 6 năm 2005, công ty này đã ký kết với Tp Sài Gòn và đã đặt viên đá đầu tiên trên dự án có tổng diện tích là 640 hecta, và kinh phí đầu tư là 400 triệu Mỹ kim. Dự án hiện còn đang tiếp tục thiết lập dự án giải tỏa và xây dựng hạ tầng cơ sở. Vào tháng 8/2006, công ty còn đang tiến hành dọn và sang lấp mặt bằng, thi công mặt bằng nhà máy, xây dựng cầu dẫn vào khu đất của dự án. Dự kiến sẽ tiếp nhận 2500 đến 3000 tấn rác mỗi ngày cho việc phân loại rác tái sinh, và biến chế thành phân compost vào đầu tháng 3/2007. Thực sự, cho đến hiện tại, năm 2024, nhà máy “xử lý” nước rỉ chỉ là một mô hình nhỏ để trinh diễn, và rác vẫn đổ trên một bãi rác lộ thiên và được che phủ bằng một tấm vãi bạt nylon lớn mà thôi! Từ khi đặt viên đá đầu tiên đến nay là 14 tháng, dự án mới vừa thu hồi được 110 hecta, phần 530 hecta còn lại đang được hiệu chỉnh quy hoạch và tiếp tục giải tỏa. TGĐ Cty Liên hợp Đa Phước là David Dương sau khi “ăn no” xong đã “bỏ chạy” về Mỹ cách đây 3 năm. Nhưng hiện tại Công ty Liên hợp Đa Phước (thuộc Tập đoàn Công nghiệp Sài Gòn) là đơn vị quản lý và vận hành Khu liên hợp xử lý chất thải Đa Phước, một trong những bãi rác lớn tại Saigon.có tổng số vốn hơn 100 triệu USD do Công ty TNHH Xử lý chất thải Việt Nam (Vietnam Waste Solutions - VWS) làm chủ đầu tư. Trước đây, ông David Dương là người đứng đầu và điều hành công ty này. Tuy nhiên, vào năm 2021, ông David Dương đã rút khỏi vị trí Giám đốc điều hành của công ty và không còn giữ vai trò lãnh đạo tại Đa Phước nữa. Kể từ sau khi ông David Dương rút lui, ông Nguyễn Phước Hậu được bổ nhiệm là người điều hành và quản lý Công ty Liên hợp Đa Phước. Ông Nguyễn Phước Hậu trước đó đã có nhiều năm công tác trong ngành môi trường và xử lý chất thải tại Saigon, và được giao nhiệm vụ quản lý các hoạt động của Khu liên hợp xử lý chất thải Đa Phước, cũng như đảm bảo công ty tuân thủ các quy định pháp luật liên quan đến xử lý chất thải và bảo vệ môi trường. Ngoài công ty Đa Phước ra, còn có công ty Vietstar có trụ sở tại Hoa kỳ đã có giấy phép xin gia hạn đầu tư ở sở TN&MT Thành phố HCM. Công ty có công suất 1,200 tấn mỗi ngày, với tổng số vốn đầu tư 36 triệu Mỹ kim. Một dự án khác là dự án nhà máy sản xuất phân compost do công ty liên doanh Saigon- Earthcare (Hoa kỳ) làm chủ đầu tư, có công xuất 1,000 tấn/ ngày. Công ty đang xin giấy phép xây dựng và làm đường dẫn vào khu dự án. Và sau cùng, dự án xây dựng nhà máy sản xuất phân compost do Công ty Môi trường Đô thị làm chủ đầu tư, có công xuất 500 tấn/ngày và 300 tấn phân hầm cầu/ngày. Công ty do nguồn vốn ODA từ chính phủ Hòa Lan. Đại để, hiện nay, dù có nhiều dự án đầu tư trong công cuộc xử lý phế thải và xử lý nước rỉ, nhưng tiến độ thi hành dự án hiện nay rất chậm, kể cả những dự án đã thất bại trước đó như dự án Đông Thạnh ngày xưa. Vì sao? Vi tiến độ thi công một bãi rác có nguồn vốn đầu tư từ nước ngoài rất chậm dù đó là một doanh nhân ngoại quốc hay nguồn vốn ODA đầu tư vào kỹ nghệ xử lý rác. Thủ tục về giấy phép trong xây dựng phải mất quá nhiều thời gian làm chậm trể hầu hết các dự án đã được duyệt xét chấp thuận. Sở dĩ có tình trạng trên xảy ra là vì theo ông Nguyễn văn Chiến, phó GĐ sở TN&MT Thành phố HCM cho biết trong 30 năm qua, có nhiều dự án cho bãi rác thải do ngân sách thành phố, hoặc được viện trợ từ các tổ chức, chính phủ nước ngoài, Sở TN&MT bị động vì thiếu kinh nghiệm trong việc tiếp cận với các dự án lớn và mới, nhất là việc giải quyết các hợp đồng ký kết với doanh nghiệp ngoại quốc. Hiện nay, đối với tiến độ thực hiện các dự án xử lý, Sở đã rút kinh nghiệm căn cứ vào báo cáo mới nhất của thành phố, và đang phối hợp với các sở ban ngành khác đễ đẩy nhanh tiến độ thực hiện quy hoạch, đền bù thu hồi đất và hoàn thiện cơ sở hạ tầng cho các khu liên hợp xử lý chất thải rắn. Sở cũng tăng cường việc giải quyết các vấn đề một cách căn cơ từ gốc như quy hoạch tổng thể chất thải rắn cho đến năm 2020 so với mức độ gia tăng của đô thị hóa và phát triển thành phố. So với các quốc gia tiến bộ trên thế giới, rác gia cư ở các quốc gia trên cũng là một vấn nạn không nhỏ. Tuy nhiên, họ có phương cách giải quyết vấn đề đễ không gây ô nhiễm môi trường không khí, môi trường nước mặt và nước ngầm qua những quy định của luật môi trường sở tại. Và nhứt là, tiến độ thi công một bãi rác hay nhà máy thanh lọc nước rỉ được bắt đầu và hoàn tất trong một quảng thời gian rất ngắn… chỉ vài năm tùy theo diện tích bãi rác dự trù… Nếu lấy California làm thí dụ, rác sinh hoạt gia cư cũng là một vấn nạn rất lớn dù luật lệ môi trường đã được áp dụng một cách khắc khe để bảo vệ sức khỏe của người dân. California, với dân số 39 triệu người và hàng ngày thải hồi khoảng 39.000 tấn rác. Vấn đề xây dựng bãi rác và nhà máy xử lý nước rỉ cùng việc thu hồi khí thải từ bãi rác để biến thành điện năng đòi hỏi Cali phải có một hệ thống quản lý và kiểm soát thật hoàn chỉnh. Trước vấn nạn trên, từ năm 1987 chính quyền của Cali đã lấy quyết định là quy định việc quản lý chất phế thải cho từng địa phương và chỉ tiêu cho đến năm 2000 là phải giảm thiểu 50% lượng rác gia cư, khai triển bằng cách thu hồi 50% rác để tái sinh, tái xử dụng hay biến chế thành phân hữu cơ .v.v... Tuy nhiên chỉ tiêu trên vẫn chưa đạt được vào năm 2000. Cho mãi đến năm 2004, kỹ nghệ rác ở Cali đã giải quyết được 76 triệu tấn tức 48% qua tái sinh hoặc tái xử dụng. Qua năm 2005, 88 triệu tấn được tái xử dụng tức 52%. Và John Myers, Phát ngôn viên của Hội đồng Quản lý Rác Cali công bố: “Chỉ tiêu giải quyết 50% lượng rác phế thải của cư dân Cali đã thành công sau 18 năm ban hành. Và trong vòng 10 năm trở lại đây, không có bãi rác cùng hệ thống thanh lọc nước rỉ mới được thành lập. Thiết nghĩ, đây là một bài học lớn cho VN trong vấn đề quản lý phế thải. Tóm lại, thành quả trên đây của California là kết quả của một sự phối hợp giữa chính quyền và người dân. Cũng cần nên nói thêm là người dân đã ý thức được tầm quan trọng trong việc bảo vệ môi trường bằng cách thi hành quyết định của từng địa phương như là phân loại rác và phế thải vào những thùng rác riêng rẽ: như thùng đựng phế thải thực phẩm (rác hữu cơ ), thùng đựng rác do cây kiểng và sân cỏ , thùng đựng những phế thải có thể tái sinh như chai lọ, thủy tinh, plastic, giấy báo, lon, hộp..v.v... Ngoài việc giảm thiểu phân nửa thể tích của bãi rác, các phế thải tái sinh (recycling) đã góp một phần không nhỏ trong kỹ nghệ sản xuất nguyên vật liệu như giấy, plastic, thủy tinh, vừa giải quyết được một phần tình trạng ô nhiễm môi trường và tiết giảm được mức xử dụng nguồn tài nguyên thiên nhiên và tổng hợp. Chính người dân Cali và các Công ty công nghệ nhận thức được tầm quan trọng của mức tiết giảm trên. Do đó, chính họ đã biến các cơ sở thành những nơi sản xuất công nghệ sạch và xanh. Từ bài học của tiểu bang California Hoa kỳ, Việt Nam, đứng trước những thách thức do phát triển, gây ra tình trạng ô nhiễm môi trường đang có chiều hướng ngày càng lan rộng, công nghệ xây dựng bãi rác cùng việc thiết kế nhà máy xử lý của VN đang còn ở trong tình trạng sơ khai. Do đó, VN cần phải chuẩn bị một tầng lớp nhân sự chuyên môn trong công nghệ này đồng thời với việc huấn luyện cán bộ quản lý môi trường. Thêm nữa, sự thành công của Cali trong vấn đề giải quyết phế thải, phần lớn là do ý thức bảo vệ môi trường của người dân cao qua quá trình giáo dục và được hướng dẩn qua truyền thông, truyền hình, học tập và báo chí. Đây mới chính là điểm rốt ráo trong phương cách giải quyết vấn đề. Và muốn được như thế, chương trình công dân giáo dục nơi học đường cần phải có trong chương trình học như những điều luật căn bản cần thiết cho một xã hội dân sinh văn minh như: Luật đi đường, luật xả rác công công, thái độ chấp hành luật lệ chung, và nhất là luật phải được áp dụng cho tất cả mọi người dân và không có ngoại lệ nào và cho bất cứ ai cả! Qua những thí dụ điển hình kể trên, chúng ta có thể kết luận một cách chính xác là tất cả 64 tỉnh thành trên toàn cõi Việt Nam đều có cùng chung một vấn nạn: • Bãi rác hầu hết là bãi rác lộ thiên và đều bị quá tải; • Bãi rác không có hệ thống thanh lọc nước rỉ đúng theo tiêu chuẩn ghi trong bộ Luật Môi trường; • Địa phương giao khoán cho các công ty đấu thầu…tự tung tự tác (vì đã được ăn chia rồi); • Vấn đề quản lý việc nhập rác, chôn rác, phủ rác v.v…hầu như không thực hiện; Từ những nguyên nhân trên, người dân nổi giận và chận không cho rác “mới” xâm nhập vào các bãi rác là lẽ đương nhiên. Và câu chuyện trên không dừng lại ở Việt Nam mà lần đầu tiên đã lan qua tỉnh Vũ Hán của Trung Cộng. Trên 10 ngàn dân chúng biểu tình tại bãi rác ở huyện Tân Châu có công suất nhận 2.000 tấn rác/ngày. Dân biểu tình vì bãi rác thải trên có mùi nồng nặc, có thể ngửi thấy ngay cả khi người ta đi ngang qua bằng xe buýt. Có thể nói, đây là bước khởi đầu của cuốc cách mạng bất bạo động dưới hình thức bất tuân dân sự. Người viết đã từng đặt vấn đề khi CT UBND Tp HCM Lê Thanh Hải ký giấy phép cho Cty Liên hiệp Đa Phước, Bình Chánh, do David Dương làm TGĐ ngày 28 tháng 10 năm 2007. Sau khi được biết khu thanh lọc rác sẽ tiếp nhận rác bắt đầu vào ngày 1-11-2007, Ông Hải có nhận xét sau:” Thành phố đã có thể chủ động trong công tác thu gom, xử lý một cách hợp vệ sinh”. …Thế mà, vào năm 2018, sau khi LTH mất chức và bị đổi ra Hà Nội thì…Cty Liên Hợp Đa Phước bị vi phạm ngay nhiều luật lệ môi trường, bị đóng của khiến cho DD phải …ôm đầu chạy về Mỹ vì …đã mất “ông anh đở đầu”! Vì vậy, có thể kết luận rằng, Việt Nam cho đến nay, vẫn chưa thực hiện hoàn chỉnh được công tác xây dựng một bãi rác, cùng nhà máy thanh lọc nước rỉ đúng nghĩa cho một bãi rác cũng như kế hoạch quản lý rác sinh hoạt căn cứ theo Luật Môi trường. Việc nầy không đòi hỏi một công nghệ cao cấp, nhưng Việt Nam vẫn liên tục thất bại trong xây dựng và điều hành. (Người viết đã từng đề nghị thiết kế một nhà máy thanh lọc nước rỉ cho Khu Chế xuất Tân Thuận, với đầy đủ chi tiết và mô hình thiết kế. Đây là một khu công nghiệp tập trung đầu tiên ở Việt Nam dưới thời của cựu TT CS Võ Văn Kiệt…Thế mà, không một ai lưu tâm đến! Năm 2022, người viết có gặp cựu TGĐ Khu chế xuất Tân Thuận ở Austin và nêu lên vấn đề nầy.) Tất cà nói lên được gì? • Điều nầy nói lên cung cách quản lý cứng chắc của chế độ, cũng như cung cách đấu thầu không theo đúng quy định hiện nay không thể nào đáp ứng được nhu cầu phát triển ứng hợp với chiều hướng toàn cầu hoá trên thế giới. • Điều nầy cũng nói lên tính cách toàn trị của một thiểu số cầm quyền chỉ nhằm phục vụ cho các nhóm lợi ích của phe phái, do đó không thuyết phục hay thu hút được sự tham gia của những nhà làm khoa học chân chính trong việc đóng góp vào công cuộc phát triển quốc gia ở Việt Nam. Do đó, phản ứng của người d6an từ… những cuộc xuống đường, chận không cho xe chở rác xuất nhập, đòi hỏi việc quản lý và thanh tra chặt chẽ các bãi rác, trực diện đối đầu với dự đàn áp của cường quyền CSBV, sẽ là những bước đầu tiên trong sâu chuổi cách mạng bất bạo động theo cung cách bất tuân dân sự. Chúng ta thử hình dung kịch bản sau đây: “Nếu Công nhân sở Rác ở Sài Gòn và Hà Nội ngưng hốt rác trong 2 ngày, thì hai thành phố hơn 12 triệu dân mỗi nơi cũng đủ để để có phản ứng và đứng lên làm “cách mạng” với trên 24.000 tấn/2 ngày rác sẽ phủ ngập thành phố. Cộng thêm: * Công nhân ở các công ty cung cấp nước uống, nhà máy điện, nhà máy khí đốt và xăng dầu v.v… đồng loạt đình công không đi làm việc trong một ngày mà thôi cũng đủ để biến loạn Xã hội. * Người dân buôn thúng bán bưng đình công không nhóm chợ. Chuyện gì sẽ xảy ra? * Nhân viên y tế, bác sĩ, nhà bảo sanh… ngưng không làm việc, thì sẽ ra sao? * Sinh viên và học sinh đồng loạt bãi khóa thì ngòi nổ sau cùng sẽ chấm dứt chế độ độc tài tập thể cộng sản Bắc Việt. * Công nhân, viên chức đồng loạt không đến xưởng hay sở làm. . Chắc chắn trong điều kiện nầy một cuộc cách mạng bất tuân dân sự sẽ xảy ra!” Ngần ấy sự việc và câu hỏi nêu trên có rất nhiều xác suất xảy ra trong giai đọan nầy. Chắc chắn cường quyền sẽ đàn áp dã man. Chắc chắn máu con Rồng cháu Tiên sẽ tuôn rơi ngập tràn. Và chắc chắn cơ chế chuyên chính vô sản sẽ bị triệt tiêu vĩnh viễn. Một khi những cuộc xuống đường vì rác, sẽ tiếp nối những cuộc đình công bãi thị, công nhân cấp nước khước từ việc cung ứng nước cho thành phố…Và cuối cùng học sinh, sinh viên, công nhân, viên chức đồng loạt bãi khóa… Chuyện gì sẽ xảy ra! Sau cùng “Lối thoát cho Việt Nam” chính là Cuộc Cách Mạng Bất Tuân Dân Sự. Hãy làm theo lời dặn dò của vua Duy Tân:”Nước dơ phải lấy máu mà rửa”. Mong lắm thay! Mai Thanh Truyết 50 Năm Khát vọng Tự do – Tháng 4 - 2025